Najtrudniejszy pierwszy krok

Do niedawna niewiele było w Polsce szkół, w których osoba niepełnosprawna (ON) mogła przejść kurs i zdać egzamin na prawo jazdy. Najłatwiej jest w Warszawie. Tu miejsc, które dysponują autami i salami wykładowymi przystosowanymi dla niepełnosprawnych, jest kilka (najsłynniejszy to CKI w Konstancinie pod Warszawą). Ceny kursów i egzaminów są z reguły trochę wyższe niż w przypadku pełnosprawnych kierowców, ale rok temu ruszyła cenna inicjatywa Fundacji Aktywnej Rehabilitacji, która kilka razy w roku organizuje darmowe kursy prawa jazdy dla ON. Odbywają się one w Miętnem pod Garwolinem. Jeden kurs trwa 20 dni, w kursie bierze udział maksymalnie 12 osób. Ostatniego dnia odbywa się egzamin, który jest jedyną płatną częścią kursu.

Manual czy automat?

Z reguły osoby niepełnosprawne mogą prowadzić samochód tylko za pomocą rąk. Chociaż dziś nawet brak obu rąk nie przekreśla ich szans. Wszystko zależy od modelu auta i urządzeń sterowniczych. Podstawowe znaczenie ma skrzynia biegów - od tego, jaką przekładnię ma samochód, zależy, jakie peryferia trzeba zamontować, by się nim poruszać.

Także wśród niepełnosprawnych kierowców są zwolennicy "manuali" i "automatów". Argumenty przeciw manualnej skrzyni biegów są oczywiste. ON, tak jak pełnosprawny kierowca, przed hamowaniem na wysokim biegu musi wcisnąć sprzęgło, aby nie zadławić silnika - a konkretnie zdjąć rękę z dźwigni gazu-hamulca, wrzucić bieg jałowy i dopiero wtedy hamować. To trwa, a w niektórych sytuacjach liczą się przecież sekundy.

Niezależnie od typu skrzyni trzeba jakoś kontrolować gaz i hamulec. Mamy do wyboru kilka urządzeń. Podstawowe to tzw. RGH I i RGH II.

Te pierwsze montuje się w autach przeznaczonych dla osób z niedowładem lub amputacją jednej lub obu nóg. Podstawą jest tu dźwignia sterująca umieszczona pod kołem kierownicy, połączona teleskopowym popychaczem z pedałem hamulca, a zakończona rękojeścią z pokrętłem (manetka typu motocyklowego). Odpychanie dźwigni do przodu inicjuje hamowanie, a obrót rękojeści - przyspieszenie. Jednak ze względu na kiepską trwałość ów mechanizm jest coraz rzadziej stosowany.

RGH II ma działanie analogiczne, ale jest położony bliżej tunelu skrzyni biegów i ma postać kuli - jej wciśnięcie uruchamia hamulec, a przekręcenie - gaz. Oba systemy uzupełnia hamulec postojowy, który ma postać zapadki umieszczonej za gałką gazu-hamulca (jedno wciśnięcie blokuje hamulec, drugie go odblokowuje).

Jeżeli samochód ma manualną skrzynię biegów, trzeba rozwiązać kwestie obsługi sprzęgła. Do wyboru mamy sterowanie automatyczne lub mechaniczne. To pierwsze przeznaczone jest dla osób z niedowładem jednej lub obu nóg i składa się z siłownika podciśnieniowego, który zastępuje pracę lewej nogi, powodując wysprzęglenie - kiedy kierowca dotyka dźwigni zmiany biegów - lub zasprzęglenie następujące po zdjęciu ręki z dźwigni zmiany biegów i dodaniu gazu. Występuje wiele wersji tych urządzeń - z siłownikami pneumatycznymi, hydraulicznymi oraz elektrycznymi. Na polskim rynku najczęściej spotykane są sprzęgła automatyczne z siłownikiem pneumatycznym.

Sprzęgło mechaniczne działa na zasadzie dźwigni z automatyczną blokadą, poprzez którą wciskamy pedał sprzęgła. Zablokowanie dźwigni pozwala na zmianę biegu. Jednoczesne operowanie pedałem gazu i odpowiednie zwalnianie nacisku dźwigni pozwala na ruszanie z dynamiką zgodną z życzeniem kierowcy.

W zależności od potrzeb użytkownika można zamówić: przedłużenie pedałów (wiele wersji, montaż czasowy i na stałe z odpowiednimi podestami); przeniesienie przełącznika świateł i kierunkowskazów na prawą rękę i możliwość dodatkowego sterowania tymi funkcjami przez "pilota-centralkę"; przeniesienie przełącznika wycieraczek na lewą rękę; przeniesienie dźwigni hamulca pomocniczego na lewą rękę; przeniesienie pedału gazu na lewą stronę; umieszczenie foteli kierowcy i pasażera na obrotowej podstawie; dodatkowe uchwyty na kierownicy umożliwiające prowadzenie samochodu jedną ręką (pełny obrót kierownicy bez odrywania ręki - dostępne w wielu wersjach, np. dla osób z amputowaną dłonią); dodatkowe uchwyty pomocne przy wsiadaniu i wysiadaniu z samochodu.

Istnieje jeszcze jedna możliwość przystosowania wozu. Jest to umieszczona na kierownicy obręcz, której wciśnięcie powoduje dodanie gazu w połączeniu z wciskanym hamulcem (działa tak jak przy RGH II). Jednak wśród niepełnosprawnych można spotkać opinie, że ten system w połączeniu z automatyczną przekładnią znacznie obniża dynamikę auta.

Nawet Porsche

Nie każdy samochód da się przystosować dla ON. Sprzęgło automatyczne z siłownikiem pneumatycznym stosuje się ze względów technicznych w autach z silnikami benzynowymi. Przeszkodami mogą być elementy standardowego wyposażenia samochodu, klimatyzacja czy ABS albo instalacja gazowa. Ta ostatnia często uniemożliwia montaż urządzenia sterującego, zwłaszcza jeśli auto wyposażone jest w manualną skrzynię biegów i wymaga ingerencji w komorze silnika.

Najlepszym wyjściem jest zakup gotowego samochodu przeznaczonego dla niepełnosprawnych. Niektórzy producenci mogą nam też polecić warsztaty specjalizujące się w dostosowywaniu do potrzeb ON akurat ich marki. Należą do nich Hyundai, Nissan, Volkswagen, Škoda, Citroën oraz Toyota i Fiat. Ten ostatni wykonuje usługi kompleksowo, montując nie tylko automatyczną skrzynię biegów, ale także wszelkie potrzebne użytkownikowi urządzenia. Koncern Fiata uruchomił specjalny program o nazwie Autonomy, w ramach którego ON ma możliwość zakupu samochodu z rabatem od 9,5 proc. Formalności załatwia się na miejscu, w salonie.

Na podobny pomysł wpadła Toyota. W jej salonach można zamówić Aygo lub Yarisa z fabrycznym przystosowaniem dla ON, w dodatku przygotowanym "na miarę" w ramach programu "Auto dla niepełnosprawnego". Samochód może zostać dostarczony do domu, gdzie pod preferencje kierowcy zostanie skalibrowany system gazu-hamulca. Dodatkowo Toyota umożliwia osobie niepełnosprawnej zakup wozu na specjalnych warunkach kredytowych. Przedstawiciel marki załatwia za klienta wszystkie formalności i zapewnia kurs obsługi urządzenia sterującego.

Producenci wychodzą naprzeciw niepełnosprawnym. Dowiedziałem się, że nawet w salonie Porsche przystosowano jeden samochód dla potrzeb ON.

Ile to kosztuje?

Ceny zależą nie tylko od tego, jakie i ile systemów montujemy, ale też od tego, z jakiej firmy pochodzą. Mamy do wyboru firmy polskie lub przedstawicielstwa producentów z Niemiec, Włoch i Belgii. Możemy też oczywiście pojechać za granicę, ponieważ nie wszyscy producenci podzespołów dla ON mają przedstawicieli w Polsce. Ceny kształtują się od 1200 zł za system RGH II produkcji polskiej do 7250 zł za elektroniczne sterowanie sprzęgłem produkcji włoskiej. W zależności od producenta urządzenie wyposażone w te same funkcje może inaczej wyglądać, różnić się ergonomią. Zachodnie systemy, są droższe, lecz wykonane bardziej estetycznie. Kilku producentów przekonuje, że może dostosować wygląd systemu do każdego, nawet najbardziej luksusowego wnętrza samochodu.

Ogólna uwaga: ze względu na konieczność montażu dwóch urządzeń zamiast jednego droższe jest przystosowanie samochodu z manualną skrzynią biegów niż z automatyczną. Jednak z drugiej strony, w salonie "automat" jest droższy, więc decyzja należy do kierowcy. A serwis? Nie ma z nim problemów. Każdy producent udziela gwarancji na montowane urządzenia.

Koszty przystosowania samochodu można częściowo pokryć ze środków PFRON. Trzeba tylko spełnić określone warunki (wiek samochodu, dochód na osobę w rodzinie itd.) i "załapać się" na moment, w którym te środki jeszcze są.

Podsumowując, zakup samochodu dla osoby niepełnosprawnej to złożony proces. Jeśli kupujemy auto używane, aby uniknąć przykrej niespodzianki, musimy wcześniej skonsultować się z warsztatem, w którym będziemy nasze cztery kółka dopasowywać. Jeśli kupujemy auto z salonu, producent na pewno poinformuje nas o tym, gdzie najlepiej wykonać odpowiedni "zabieg" i pomoże załatwić wszystkie formalności. A potem: w drogę!